Ռազմաքաղաքական իրավիճակը Նախիջևանում. Մաս I

Բաքվում խորհրդային իշխանության հաստատումից հետո Նախիջեւանում իրավիճակը շարունակում էր մնալ շատ ծանր ու հակասական։ ԱԶԿ Կենտկոմի կողմից Նախիջեւան ուղարկված կոմունիստները տեղի բոլշևիկների հետ միասին պետք է ակտիվ քարոզչություն իրականացնեին խորհրդային իշխանության գաղափարների բնակչության շրջանում։ Այսպիսով, լիազորված XI Կարմիր բանակի ընկեր. 1920 թվականի հունիսի 24-ին Բունիաթ-Զադեն հեռագրում է Ազրևկոմի նախագահ Ն. Նարիմանովին. «Խորհրդային իշխանությունը Նախիջևանում. միանում է Ադրբեջանի խորհրդային իշխանությանը. լիակատար կարգ կա»։ Սակայն իրականում իրավիճակը տարածաշրջանում դեռ կայուն չէր բոլշևիկների համար։ Նախիջևանում իրական իշխանությունը դեռ գտնվում էր Ազգային կոմիտեի ձեռքում և դեռ կային թուրքական զորքերի ստորաբաժանումներ՝ Խալիլ-բեկի գլխավորությամբ։

Նման իրավիճակում Շարուրի ադրբեջանական բնակչությունը ապստամբություն է բարձրացրել՝ ի նշան բողոքի դաշնակցական ջոկատների հանցավոր գործողությունների դեմ։ Իրավանի շրջանի ադրբեջանցի գյուղացիները միացել են ապստամբ շարուրներին։ Նրանք պահանջում էին վերջ տալ դաշնակցականների վայրագություններին։ Ապստամբներին օգնության հասան Նախիջեւանի ազգային կոմիտեի կողմից ուղարկված Քելբալի խանի եւ Խալիլ-բեկի գլխավորությամբ զինված ջոկատները։ Ադրբեջանական խորհրդային պատմագրության մեջ այս իրադարձությունները լուսաբանվում էին հետևյալ կերպ. «Ապստամբության մասշտաբից վախեցած Քելբալի խանը և Խալիլ Բեկը փորձեցին այն ստորադասել իրենց նպատակներին և վերածել ազգամիջյան հերթական բախման։ Նրանք գրավեցին Շարուր թաղամասը և սկսեցին խորանալ դեպի Իրևան թաղամաս։ Անհրաժեշտ է մանրամասն դիտարկել Թուրքիայի դիրքորոշումն այս տարածաշրջանում և նրա ռազմական հրամանատարության հարաբերությունները XI Կարմիր բանակի ղեկավարության հետ։ Սովետական ​​պատմագրության մեջ այս հարցերի լուսաբանման ընթացքում կատարվել են փաստերի ու իրադարձությունների բազմաթիվ խեղաթյուրումներ։ Ինչպես հայտնի է, այն ժամանակ Թուրքիայի ժողովուրդը ազգային-ազատագրական պայքար էր մղում Անտանտի երկրների դեմ՝ հանուն իրենց անկախության և տարածքային ամբողջականության։ Չնայած դրան, Մուստաֆա Քեմալ փաշա Աթաթուրքի կառավարությունը նույնպես ձգտում էր պաշտպանել եղբայրական Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականությունը։ Թուրք պատմաբան Մ.Սարայը գրում է. «1920 թվականի ապրիլի 27-ից հետո Մուստաֆա Քեմալ փաշան չէր կարող անտարբեր մնալ Ադրբեջանի ճակատագրի նկատմամբ։ Ադրբեջանն ու ադրբեջանցի թուրքերը Թուրքիային ռուսական տիրապետության տակ գտնվող թուրքերի հետ կապող կամուրջ էին, Մուստաֆա Քեմալ փաշան մտահոգություն հայտնեց, որ Խորհրդային Ռուսաստանը փորձում է հայկական պետություն ստեղծել Թուրքիայի և Ադրբեջանի միջև։ Աթաթուրքը Կարաբեքիր փաշային ուղղված նամակում գրել է. «Ադրբեջանը պետք է լինի իսկապես անկախ պետություն։ Ռուսներին պետք է գիտակցել, որ այն քաղաքականությունը, որը նրանք վարում են Ադրբեջանում, լինելու է իրենց նկատմամբ իսլամական աշխարհի վերաբերմունքի հիմնական ցուցիչը»։ Նրա հայտարարություններում վառ արտահայտված է Մ.Քեմալ փաշայի կառավարության դիրքորոշումը. «Մենք ցանկանում ենք անկախ ադրբեջանական պետության ստեղծում։ Մենք պետք է ռուսների հետ անհրաժեշտ կապեր հաստատենք այս հարցում… Պետք է ապահովել, որ որոշ շրջաններ, օրինակ՝ Ղարաբաղը, լինեն ադրբեջանական պետության ազդեցության գոտում»։

1920 թվականի հունիսի 9-ին ստեղծվեց թուրքական բանակի Արևելյան ճակատը՝ Կարաբեքիր փաշայի գլխավորությամբ։ Արեւելյան ճակատի բանակի թիվը կազմում էր 22 հազար մարդ։ Արևելյան ճակատի ներկայացուցիչ Վեյսալ բեյ Ունուվարը նշանակվեց Նախիջևանի թուրքական զորքերի հրամանատար, որի շտաբը գտնվում էր Շախտախտի գյուղում և գտնվում էր սահմանի երկայնքով՝ Օրդուբադից մինչև Արազդայան կայարան։ Թուրքական զորքերի թիվը մի քանի անգամ ավելի էր, քան կարմիր բանակի ջոկատները։ Նախիջևանի տարածքում տեղակայված թուրքական զորքերում քաղաքական աշխատանքի համար պատասխանատու Վեյսալ բեյը վստահեցրել է, որ իր բանակն այս երկիր է ժամանել Շարուր-Դարալագեզի, Նախիջևանի, Օրդուբադի երեցների խնդրանքով, և որ նրանց հիմնական նպատակը այդ վայրերը փրկելն է։ Դաշնակցական բանակի մշտական ​​սպառնալիքներից, պաշտպանիր մայրերի ու քույրերի պատիվը, հավերժ բարձրացրու այստեղ խաղաղության դրոշը։

Գիտակցելով տարածաշրջանի համար հայերի գործողություններից բխող իրական վտանգը, հունիսի վերջին Բայազետի թուրքական դիվիզիան Ջավիդ բեյի հրամանատարությամբ մինչև 9000 սվինների քանակով սկսեց գրավել Նախիջևան-Ջուլֆա-Օրդուբադը։ շրջանը և նրա առաջավոր ստորաբաժանումները՝ 3000 սվինների քանակով, ժամանել են Շախտախտի-Նախչըվանի շրջան։ Խորհրդային ադրբեջանական պատմագրության մեջ թուրքական կառավարության այս քայլերը գնահատվել են որպես գիշատիչ։ Այսպես, «Ադրբեջանի պատմության» երրորդ հատորում կարդում ենք. «Դաշնակների դեմ կռվելու պատրվակով թուրքական զորքերը գրավեցին նաև Ադրբեջանի տարածքի մի մասը, ներառյալ. քաղաք Նախչըվան.

Իրականում, ինչպես երևում է XI Կարմիր բանակի ղեկավարության հետ թուրքական զորքերի Արևելյան ճակատի հրամանատարության նամակագրությունից, Մ.Քեմալ փաշայի կառավարությունը Խորհրդային Ռուսաստանի հետ համատեղ ռազմական գործողությունների ժամանակ հետապնդել է կանխելու նպատակը. Զանգեզուրի և Նախիջևանի գրավումը հայերի կողմից. 1920 թվականի հուլիսի 7-ին Նախիջևանից Գերուս ժամանեցին Բայազետի դիվիզիայի ներկայացուցիչները՝ խնդրանքով ռուսական կարմիր ստորաբաժանումների արագ տեղաշարժը Նախիջևան-Օրդուբադ գիծ՝ նպատակ ունենալով համատեղ գործողություններ իրականացնել Իրևանից Նախիջևան շարժվող հայերի դեմ։ 1920 թվականի հուլիսի 13-ին ԱԶԿ Կենտկոմի բյուրոյի նիստում Նախիջեւանի հարցի քննարկման ժամանակ ընդունվեց բանաձեւ՝ զորքեր. Խալիլ փաշայի հետ բանակցությունների համար այս հարցը լուծելու համար նշանակեք Նարիմանովին, Միկոյանին, Կարաևին, Նանեիշվիլիին և Հուսեյնովին։ Այս որոշումից երկու օր անց՝ հուլիսի 15-ին, Եգորովի, Միկոյանի, Կարաևի, Օրջոնիկիձեի և այլոց մասնակցությամբ ԱԶԿ Կենտկոմի բյուրոյի նիստում ընդունվեց նոր բանաձեւ, որը լրացրեց առաջինը. ) Հրաժարվեք Նախիջեւանից եւ մյուսներից, առաջարկեք գրավել դրանք ռուսական զորքերով»։ Տարածաշրջանում Խորհրդային Ռուսաստանի քաղաքականությունն իրականացնող XI Կարմիր բանակի հրամանատարությունը հրամայեց իր ներկայացուցիչներին ջերմ հարաբերություններ պահպանել թուրքական զորամասերի հետ, բայց միևնույն ժամանակ առանց ցուցումներ ստանալու որևէ գործողություն չձեռնարկել հայկական ուժերի դեմ։ կենտրոնից։ 1920 թվականի հուլիսի 16-ին XI Կարմիր բանակի հրամանատարը հրամայեց 28-րդ հրաձգային և 18-րդ հեծելազորային դիվիզիաների ղեկավարներին կապ հաստատել թուրքական Բայազետի դիվիզիայի հրամանատարի հետ՝ պարզելու թուրքական զորքերի մտադրությունները և նրանց հարաբերությունները։ դաշնակների հետ։ Նախիջևանի շրջանի արտակարգ կոմիսարի կողմից XI Կարմիր բանակի Ռազմահեղափոխական խորհրդին ուղարկված զեկույցում ասվում էր. Նախիջևանում և օգնել ամրապնդել եղբայրական կապերը Խորհրդային Ռուսաստանի, Ադրբեջանի և հեղափոխական Թուրքիայի միջև, քանի որ մեր տարածաշրջանը ամենամոտ կետն է և կապող օղակը։ Զգալով շրջանի օկուպացիայի պահի մոտենալը, Գ.Օրջոնիկիձեն և Ս.Կիրովը XI Կարմիր բանակի 18-րդ դիվիզիայի հրամանատարին ուղղված իրենց հեռախոսային հրամանում պահանջել են «որքան հնարավոր է շուտ, մահացու հարվածով. վերջ դնել Նախիջեւանի շրջանում դաշնակցականներին եւ այլ հակախորհրդային ու հակաժողովրդական խմբավորումներին»։

Նախիջևանի գյուղացիների ներկայացուցիչների կոչը ՌՍՖՍՀ և Խորհրդային Ադրբեջանի կառավարություններին ասվում էր. Դաշնակցականները և Անտանտի այս սատանայական ձեռքը մեր ծայրերից և փրկեք մեր քաղաքացիների գոնե ողջ մնացած հատվածին և օգնության եկեք մեր փախստականներին, թող մենք և մեր հայ հարևանները ազատ շնչենք»։ Որոշակի ռազմական պատրաստությունից հետո XI Կարմիր բանակի ստորաբաժանումները մտան Նախիջեւան։ ՌՍՖՍՀ-ի և Թուրքիայի միացյալ զորքերի հրամանատար Տարխանովի 1920 թվականի հուլիսի 30-ին Իրև ուղարկված հեռագրում ասվում էր. Մեզ դաշնակից Կարմիր Թուրքիայից, այս հրամանի ուժով, մտավ բնակիչների կողմից բոլորովին լքված Նախիջևան քաղաքը և նրա շրջանները՝ չունենալով Հայաստանի դեմ ռազմական գործողություններ իրականացնելու նպատակ։ Ըստ տեղեկությունների՝ ձեզ վստահված զորքերը մտադիր են հարձակում սկսել Նախիջևան քաղաքի վրա՝ այն կրակի և սրի հասցնելու համար։ Թյուրիմացությունից և աննպատակ արյունահեղությունից խուսափելու համար, որը կարող է հանգեցնել համազգային նշանակության հետևանքների, տեղեկացնում ենք, որ մենք օկուպացրել ենք Նախիջևանը և նրա շրջակայքը»։ Նույն օրը՝ հուլիսի 28-ին, Նախիջևանի Հեղկոմը դիմում է բանվորներին և գյուղացիներին, որով նրանք հայտարարում են Նախիջևանում խորհրդային իշխանության հաստատման մասին, և Հեղկոմը նրա գերագույն իշխանությունն էր։ 1920 թվականի օգոստոսի 10-ին Նախչըվանի Հեղկոմը նամակ է ուղարկել Ադրբեջանական ԽՍՀ Ժողովրդական կոմիսարների խորհրդի նախագահ Ն.Նարիմանովին, որում ասվում է. ինքը՝ որպես Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի անբաժանելի մաս»։ 1920 թվականի հոկտեմբերին ԱԶԿ-ի II համագումարում իր ելույթում Ն. Նարիմանովը, անդրադառնալով Նախիջևանում խորհրդային իշխանություն հաստատելու հարցին, ասաց. դաշնակցականների ստորությունը. Այս շրջանը մի կողմից իսկապես պաշտպանվում էր դաշնակցականների հարձակումներից, իսկ մյուս կողմից՝ պարսիկների ահեղ հորդաներից։