Մենք գնում ենք պատմական իրողությունների հետքով
Այն բանից հետո, երբ Ադրբեջանը «Գյուլիստան» (1813թ.) և Թուրքմենչայի (1828թ.) պայմանագրերի հիման վրա բաժանվեց Ռուսաստանի և Իրանի միջև, Իրանից և Թուրքիայից 600.000 հայեր ներգաղթեցին Հարավային Կովկասի տարածք, հիմնականում՝ ներկայիս Հայաստան և Ադրբեջան։ մինչև 1920 թ.
Վերջին իրադարձությունները ցույց են տալիս, որ կովկասյան տարածաշրջանում պատերազմի նախապատրաստություններ են ընթանում։ Այսպիսով, Հայաստանում հանրահավաքների ժամանակ ընդդիմության ներկայացուցիչները խոստանում են աշխատել Ղարաբաղը Հայաստանին միացնելու ուղղությամբ, և նրանց իշխանության գալով Ղարաբաղի հարցն ավելի ակտուալ կդառնա։ Միաժամանակ, բարձրաստիճան պաշտոնյաների հայտարարություններն այն մասին, որ ադրբեջանական բանակն ավելի լրջորեն կպատասխանի Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտությունում Հայաստանի վերաօկուպացման ծրագրերի դեպքում, վկայում են այն մասին, որ նոր պատերազմ է սպասվում։
Հայտնի նկարիչ Շամիլ Գազիևը ծնվել է 1908 թվականի մարտի 30-ին Ադրբեջանի հնագույն հողում՝ Իրևանում։ Այդ ժամանակ Գազիեւների ընտանիքը երեւանյան հայտնի ու ինտելեկտուալ սերունդներից էր։ Իրանում տեղի ունեցած քաղաքական իրադարձությունների և մուսուլմանների դեմ իրականացված ցեղասպանությունների արդյունքում Գազիևների ընտանիքը տասնյակ ադրբեջանցիների նման տեղափոխվեց Նախիջևան։
«ՆՈՒՀՉԻԽԱՆ» լրատվական գործակալությունը հայտնում է, որ կազմակերպվել է Ադրբեջանի Հանրապետությունում հավատարմագրված օտարերկրյա պետությունների ռազմական կցորդների և նրանց ընտանիքների անդամների այցը Նախիջևանի Ինքնավար Հանրապետություն։ Այցի ընթացքում հյուրերն այցելել են Հեյդար Ալիևի թանգարան, Հեյդար Ալիևի անվան ռազմական լիցեյում և մի շարք ռազմական օբյեկտներ։
Նախիջևանի շրջանը ամբողջ ժամանակ ուներ միայն մեկ երազանք՝ որքան հնարավոր է շուտ ազատագրվել կարմիր Ադրբեջանի միջոցով»։ Նշենք, որ առաջին ամիսներին խորհրդային իշխանությունը տարածվում էր միայն Նախիջեւանի եւ շրջակա գյուղերի վրա։
Բաքվում խորհրդային իշխանության հաստատումից հետո Նախիջեւանում իրավիճակը շարունակում էր մնալ շատ ծանր ու հակասական։ ԱԶԿ Կենտկոմի կողմից Նախիջեւան ուղարկված կոմունիստները տեղի բոլշևիկների հետ միասին պետք է ակտիվ քարոզչություն իրականացնեին խորհրդային իշխանության գաղափարների բնակչության շրջանում։ Այսպիսով, լիազորված XI Կարմիր բանակի ընկեր. 1920 թվականի հունիսի 24-ին Բունիաթ-Զադեն հեռագրում է Ազրևկոմի նախագահ Ն. Նարիմանովին. «Խորհրդային իշխանությունը Նախիջևանում. միանում է Ադրբեջանի խորհրդային իշխանությանը. լիակատար կարգ կա»։ Սակայն իրականում իրավիճակը տարածաշրջանում դեռ կայուն չէր բոլշևիկների համար։ Նախիջևանում իրական իշխանությունը դեռ գտնվում էր Ազգային կոմիտեի ձեռքում և դեռ կային թուրքական զորքերի ստորաբաժանումներ՝ Խալիլ-բեկի գլխավորությամբ։
Հայրենական պատերազմից հետո տեղի ունեցած վերջին իրադարձությունները, երբ Ադրբեջանը օկուպացիայից ազատագրեց իր հողերը հայկական օգրեսիայից, հստակ ցույց տվեցին, որ հայերն ունեն շատ վստահելի նվաճողներ, որոնք նույնպես իրենց մուսուլման են համարում իրանական պետական համակարգը։
Նախիջեւանի՝ որպես ինքնավար պետության դերը Ադրբեջանի պետականության մեջ կարող է որոշվել առաջին հերթին նրա յուրօրինակ մասնակցությամբ պետականաշինության գործընթացին։
Նախիջևանը պատմական Ադրբեջանի մասն է եղել։ Այնտեղ զարգացած է եղել մշակույթը։ Այժմ էլ շատ ապացույցներ կա որը հիմա էլ ցույց են տալիս այստեղ է ապրել թուրկական ժողովուրդներ: Հայկական զինված ճոկատներ միշտ են ուզէլ ձեռք բերել Նախիջևանը: Նրանք շատ են հարվածել և սպանել են անմեղավոր մարդիկը: Բայց Նախիջևան միշտ է եղել Ադրբեջանի կազմում։
1918 թ. փետրվարի 23-ին ստեղծվեց Հարավային Կովկասում բարձրագույն պետական օրգան հանդիսացող Անդրկովկասյան Սեյմը: Սակայն Սեյմի կազմում եղող ադրբեջանական, վրացական և հայկական ֆրակցիաների միջև ներքին ու արտաքին քաղաքականության հիմնական հարցերի վերաբերյալ հարաբերություններում հայացքների լուրջ տարբերություն է նկատվում: